Paralaks: Gözün görmediğini görmek

17 Jan 2021

Jupiter's Asteroids

Gezegen, Yıldız, Galaksi Gibi Cisimlerin Uzaklığı Nasıl Ölçülür? 3 Boyutlu Filmler ile Yıldızlara Olan Uzaklığımız Arasında Nasıl Bir Bağlantı Var?

Gökbilimciler, uzayda bize yakın bulunan cisimlerin uzaklığını hesaplamak için “yıldız paralaksı” ya da “trigonometrik paralaks” olarak adlandırılan yöntemi kullanır. Basitçe söylemek gerekirse bu yöntem, Dünya Güneş etrafında dönerken, bir yıldızın, uzakta bulunan ve daha arkada kalan yıldızlara göre ters yönde olan hareketini ölçer.

Harvard Smithsonian Astrofizik Merkezi’nde astronom olan Mark Reid, paralaks yönteminin astronomide uzaklık hesabı için en iyi yöntem olduğunu söylüyor. Paralaks yöntemi fiziğe değil, yalnızca geometriye dayandığı için, bu yöntemi yıldız uzaklıklarını ölçmede en ideal değerlendirme aracı olarak betimliyor.

Los Angeles’taki Kaliforniya Üniversitesi’nde profesör olan Edward L. Wright’a göre bu metot, Dünya’nın yıldızın yörüngesinde altı ay aralıkla bulunduğu konumların oluşturduğu iki açının ve bu iki konumla beraber yıldızın oluşturduğu üçgenin ölçülmesine dayanıyor.

Yöntem şöyle çalışıyor: Elinizi uzatın, sağ gözünüzü kapatın ve başparmağınızı uzaktaki bir cismin üzerine yerleştirin. Şimdi, sağ gözünüzü açıp sol gözünüzü kapatın. Başparmağınız hafifçe yer değiştirmiş gibi görünecektir. Bu küçük yer değiştirme miktarını ölçer ve gözleriniz arasındaki mesafeyi bilirseniz, başparmağınıza olan uzaklığı hesaplayabilirsiniz.

Bir yıldızın uzaklığını hesaplayabilmek için astronomlar, Dünya ve Güneş arasındaki ortalama uzaklık olan ve yaklaşık 150 milyon kilometreye eşit olan 1 astronomik birimi (AU) baz alırlar. Ayrıca alacakaranlıkta oluşan küçük açıları, derecenin çok küçük bir katı olan ark saniye ile ölçerler.

Eğer bir astronomik birimi bir ark saniyenin tanjantına bölersek, 30.9 trilyon kilometre ya da yaklaşık 3.26 ışık yılı sonucuna ulaşırız. Elde ettiğimiz bu uzaklık birimine paralaks saniyesi ya da parsec (pc) denir. Gelgelelim, en yakın yıldız bile Güneş’imizden 1 parsec uzaktadır. Dolayısıyla, bir yıldıza olan uzaklığı saptamak için gökbilimcilerin yıldızlardaki bu yer değiştirmeleri 1 ark saniyeden daha küçük bir birim kullanarak ölçmesi gerekir ve bu, modern teknolojiden önce imkansızdı.

Kozmik mesafe

Paralaks, kozmik mesafe merdiveninde önemli bir basamak. Yakınlardaki çok sayıda yıldızın bize olan uzaklığını ölçebilmemiz sayesinde gökbilimciler, yıldızların renkleri ve esas parlaklıkları -diğer bir deyişle standart bir uzaklıktan bakıldığında görünebilecek parlaklıkları- arasında ilişki kurmayı başardı. Bu yıldızlar daha sonra “standart mumlar” haline geldi.

Reid’in söylediğine göre eğer bir yıldız, paralaksının ölçülebilmesi için fazla uzaktaysa, gökbilimciler yıldızın rengini ve spektrumunu bir standart mumunkiyle eşleştirip esas parlaklığı tayin edebiliyor.

Bir yıldıza isim verin!