Astronomie voor kinderen: tips voor ouders en leerkrachten

Tips voor ouders

Heb jij thuis een astronaut in spe? Zijn jouw kinderen gek op alles wat met de ruimte en ruimtevaart te maken heeft? En kijkt hij of zij elke avond voor het slapen gaan even uit het raam om de maan en de sterren te zien? Dan is deze blog voor jou!

Online leren en spelen met kinderen

Wist jij dat zowel de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA (National Aeronautics and Space Administration) als de Europese tegenhanger ESA (European Space Agency) op hun websites een Kids Club hebben?

Op de NASA site kunnen kinderen voornamelijk (ruimte) spelletjes spelen. Deze site is logischerwijs wel in het Engels:

De ESA KIDS website is een stuk uitgebreider en educatiever: Hier leert Paxi (de buitenaardse astronaut) de kinderen over de onderwerpen ‘Ons heelal’, ‘Leven in de ruimte’, ‘Technologie’ en ‘De Aarde’.

Daarnaast biedt de site de onderdelen Lab, Fun en Nieuws. Onder Lab kun je filmpjes bekijken van een aantal lanceringen, maar ook je eigen Rosetta model bouwen of de ESA satellieten via internet volgen. Bij Fun kun je quizzen doen, puzzels maken of kleurplaten kleuren. En onder Nieuws vindt je het laatste nieuws rondom ESA.

De site biedt voor iedere leeftijd genoeg informatie voor urenlang plezier in de (virtuele) ruimte!

Astronomische dagjes uit met kinderen

En als jouw sterrenkundige genoeg tijd achter de computer heeft doorgebracht is het tijd om eens lekker naar buiten te gaan! Voor de kleine aspirant-astronaut zijn er verschillende leuke dagjes uit in Nederland te bedenken. Jullie kunnen een wandeling maken naar de telescoop van Westerbork, zelf sterrenkijken in Utrecht of de ruimte beleven in Space Expo.

Melkwegpad – Hooghalen (Drenthe)

Als het lekker weer is, is een wandeling over het Melkwegpad in Drenthe echt een aanrader. Dit pad voert je naar het voormalig kamp Westerbork, maar het is vooral de wandeling daarnaartoe die in het teken staat van de ruimte. Het pad begint bij de parkeerplaats van het museum en loopt door het bos van Radio Sterrenwacht. Via allerlei weetjes en activiteiten leer je spelenderwijs over de planeten en de schotels van de Westerbork Telescoop.

De route is 2,5 kilometer lang (heenweg) en is een schaalmodel van ons zonnestelsel. De schaal van het melkwegpad is 1 op 3.700.000.000. Dat betekent dat elke stap ongeveer 2.5 miljoen kilometer voorstelt. Je begint de route bij Pluto en eindigt bij de Zon. De kinderen zullen tijdens deze wandeling onder meer ontdekken hoe zwaar 15 kilo weegt op de verschillende planeten en hoe je op 500 meter afstand tegen elkaar kunt fluisteren en elkaar ook nog kunt verstaan!

Het hoogtepunt van de route is de Westerbork Synthese Radio Telescoop (WSRT). Deze telescoop bestaat uit veertien losse parabolische antennes die prachtig staan opgesteld tussen de bossen. Met parabolische antennes wordt bedoeld dat deze een gebogen vorm hebben, waardoor de golven die ze opvangen van een satelliet op één punt geconcentreerd worden. Dit wordt ook wel het brandpunt genoemd.

De WSRT wordt al sinds 1970 gebruikt voor sterrenkundige waarnemingen. De 14 antennes staan opgesteld over een afstand van 2,7 kilometer, in oost-westelijke richting. Tien antennes hebben een vaste positie en 4 kunnen er over een rails worden verplaatst. Hierdoor kan een telescoop met een diameter van 2,7 kilometer worden nagebootst.

Onderwijsgek, CC BY-SA 2.5 NL, via Wikimedia Commons

By Onderwijsgek (Own work) [CC BY-SA 2.5 nl (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5/nl/deed.en)], via Wikimedia Commons

Museum en sterrenwacht Sonnenborgh – Utrecht

Is het nou niet zo lekker weer, bezoek dan eens Sonnenborgh. Al in 1642 bouwde de Universiteit van Utrecht een sterrenwacht op de Smeetoren. Maar halverwege de negentiende eeuw was het gebouw daarvoor niet meer geschikt. In 1853 verhuisde de sterrenwacht daarom naar het 16-eeuwse bastion Sonnenborgh. Daar werd toen ook een weerkundig instituut geplaatst. In de 20ste eeuw werd de zon het belangrijkste object van onderzoek op deze Utrechtse sterrenwacht. Daarom werd er in de jaren ‘30 een grote zonnespectrograaf gebouwd. Hiermee konden de medewerkers van de sterrenwacht het zonlicht onderzoeken. In 1986 verhuisde de afdeling sterrenkunde naar de Uithof en een paar jaar later richtte een groep amateur-sterrenkundigen een publiekssterrenwacht op.

Tegenwoordig is Sonnenborgh nog steeds elk weekend geopend (van half september t/m begin april) en kan iedereen op vrijdag- en zaterdagavond naar de sterren komen kijken. Op Sonnenborgh staan vijf grote telescopen op de hemel gericht. Je kunt er de maan, de planeten, de sterren of de zon mee bekijken. De oudste kijker is meer dan 150 jaar oud, de nieuwste maar een paar jaar. Tijdens het sterrenkijkseizoen zijn er op zaterdagavond ook speciale kinderkijkavonden.

Naast deze sterrenwacht is Sonnenborgh tegenwoordig ook een museum, zodat iedereen het gebouw en de telescopen het hele jaar kan komen bekijken.

Het museum herbergt verschillende tentoonstellingen over onder meer Spoorzoeken op Mars, de verschillende telescopen van de sterrenwacht, de Zon en Stenen uit de ruimte. In deze tentoonstellingen kunnen kinderen ook zelf vele dingen ontdekken en uitzoeken.  Maar je kunt er ook het 16^e-eeuwse bastion bekijken en het Utrecht uit de 16e eeuw ontdekken. En in de Meridiaanzaal kun je de meridiaankijker en de meridiaan van Utrecht bekijken en ontdekken hoe de tijd er werd gemeten. Of zien hoe de aarde en de zeven andere planeten uit ons zonnestelsel om de zon draaien. In het Hodzelmansplanetarium zie je de stand van de zon en de planeten in het klein.

Space expo – Noordwijk aan Zee

Als jouw kind niet alleen geïnteresseerd is in de planeten, maar vooral in de ruimtevaart dan is een bezoek aan het Space Expo het ultieme dagje uit. Space Expo is het officiële bezoekerscentrum van ESTEC, de Nederlandse vestiging van ESA. ESA staat voor the European Space Agency, het Europese ruimtevaartprogramma.

Op een interactieve manier leer je hier alles over ruimtevaart en over bekende astronauten zoals André Kuipers. In de tentoonstelling leren kinderen over de historie van de ruimtevaart, gaan ze op reis langs planeten en Melkwegstelsels en krijgen ze de toepassingen en techniek achter de ruimtevaart te zien.

Heb je dan nog niet genoeg gehad van de ruimte? Dan kun je de Space Train nemen naar ESTEC, de Nederlandse en tevens grootste vestiging van de ESA. Je krijgt een rondleiding door de testfaciliteiten voor satellieten en het informatiecentrum van het ISS (International Space Station).

Samen spelen en lezen met kinderen

Je hoeft echter niet per se het huis uit om samen de ruimte te ontdekken. Zoek op internet een paar mooie kleurplaten over de ruimte op, print ze en ga ze samen inkleuren! Of lees hem of haar ‘s avonds voor het slapen gaan voor uit het boek ‘De astronaut’ van Liesbet Slegers dat speciaal voor kleuters is geschreven. Of het spannende boek ‘Ik vlieg naar Mars’ van Sabine de Vos waarin Oscar een raket bouwt zodat hij naar Mars kan vliegen om zijn vriend Tom op te zoeken.
Als je kind al wat ouder is kunnen jullie samen de ruimte ontdekken met het boek ‘Ik ontdek de sterren en planeten’ waarin hij/zij onder andere leert welke planeten ons sterrenstelsel kent, waarom er niemand op Jupiter kan wonen en echt alles over sterren.

Als het een regenachtige dag is kun je de bekende hut-onder-de-tafel maken: dek met dekens de tafel af zodat onder de tafel een afgesloten ruimte ontstaat. Dit keer is het echter geen hut, maar een raket! Of misschien wel een ruimtestation! Laat je kind in de raket plaatsnemen en tel samen af tot de lancering. Laat de tafel een beetje schudden voor het effect en maak het donker in de kamer. En speel met je kind mee dat hij of zij in de ruimte is.

Je kent ook vast wel die glow-in-the-dark stickers in de vorm van sterren en de maan. Je kunt deze samen met jouw kleine astronaut op het plafond of de muur van zijn of haar slaapkamer plakken. Helemaal leuk is het dan om deze in de vorm van bepaalde sterrenbeelden te plakken. Zo kan hij of zij elke nacht naar bijvoorbeeld de Grote beer kijken voor hij gaat slapen!

En is jouw kind een echte knutselaar? Verderop in dit blog bespreek ik voor leerkrachten verschillende knutselwerkjes met ruimtethema. Maar die kun je natuurlijk net zo goed zelf thuis samen met jouw kind maken. Zo leg ik uit hoe je verschillende soorten sterren kunt vouwen, hoe kinderen een eigen raket of telescoop kunnen bouwen en hoe ze een sterrenkaart kunnen maken.

En wist je dat er ook heel veel speelgoed te krijgen is dat te maken heeft met de ruimte? Zo heeft Lego een hele serie ruimtevoertuigen: je kunt een Spaceshuttle bouwen, of een testlaboratorium met Mars Rover of zelfs een lanceerbasis! Hetzelfde geldt overigens voor Playmobil voor de jongere ruimtereizigers. En de standaard speelgoedwinkels verkopen ook een echt astronautenpak. Niet alleen leuk voor carnaval! En als jullie samen een spelletje willen doen dan raad ik ‘Kapitein Komeet’ aan. Een geheugenspel waarbij je astronauten en raketten moet verstoppen en weer moet vinden.

Zo zie je maar: er is ook thuis genoeg te leren en te ontdekken over de ruimte, astronauten, de maan en de sterren!

Astronomisch cadeau voor kinderen

Is de kleine Steven Hawkings bijna jarig of zoek je nog een mooi cadeau om hem of haar te belonen voor het goede rapport? Wat dacht je van een telescoop voor kinderen? Hou bij het kopen van zo’n kindertelescoop wel in het oog dat deze niet te groot, te zwaar of te ingewikkeld moet zijn. Een kind heeft geen zin om eerst een half uur allerlei instellingen goed te moeten zetten, maar zal hoogstwaarschijnlijk ‘gewoon de maan willen bekijken’. En met een goede kindertelescoop is dat ook precies wat hij kan: de schaduwen van de maan zien, de planeten (de ringen van Saturnus en de manen van Jupiter!) en de kleuren van de sterren.

Op internet zijn veel sites te vinden die tips geven over de juiste kindertelescopen of deze met elkaar vergelijken. Het is misschien even een avondje zoeken, maar dan heb je ook het perfecte cadeau voor jouw eigen Galileo.

Leer je kind wel gelijk dat hij of zij NOOIT met een telescoop rechtstreeks naar de zon mag kijken. Dit kan je oog namelijk onherstelbaar beschadigen.

Meer informatie over telescopen voor kinderen kun je vinden in mijn uitgebreide blog over telescopen.

Laatste tip

En dan nog een laatste tip: wil jouw kind dit jaar graag zijn spreekbeurt houden over de ruimte of een werkstuk maken over de planeten? De site van Space Expo biedt uitgebreide informatie die je kunt downloaden.

Tips voor leerkrachten in het basisonderwijs

Ben jij als juf of meester op zoek naar een leuk en leerzaam onderwerp voor een themaweek op jullie school? Denk dan eens aan astronomie en/of ruimtevaart! Bij OSR hebben we in de afgelopen jaren gemerkt dat de ruimte voor veel kinderen tot de verbeelding spreekt. Zo is er bijvoorbeeld veel vraag naar telescopen voor kinderen, omdat zij graag de maan en de sterren ‘van dichtbij’ willen bekijken. En zoeken zij op internet informatie over astronauten en raketten. Want wie wil er nou later niet een echte astronaut worden en naar de maan vliegen!
Zo’n themaweek kan bestaan uit een aantal verschillende elementen die we hieronder verder zullen bespreken: een educatief programma, knutselwerkjes en natuurlijk een schoolreisje.

Educatief programma voor kinderen

In de themaweek wil je de leerlingen natuurlijk ook wat leren. Zowel de NASA als de ESA hebben volledige lespakketen op hun site staan, aangepast aan de verschillende leeftijden van de leerlingen.

De ESA heeft bijvoorbeeld lespakketten voor de onderbouw ontwikkeld over de maan. Voor de middenbouw is er lesmateriaal over meteorieten, planeten, dag en nacht en zwaartekracht beschikbaar. En de bovenbouw kan alles leren over Mars.

Omdat de leeftijdsindeling in het onderwijs in de Verenigde Staten anders is dan in Nederland zijn de lessen van NASA anders ingedeeld. Er zijn pakketten verkrijgbaar voor de kleuters t/m groep 6 en  pakketten voor leerlingen van groep 7 en 8 .

De pakketten voor de onder- en middenbouw gaan onder meer over de Mars Rover, het belang van water, het ISS en alles over Jupiter. De pakketten voor de bovenbouw behandelen onder andere het (mogelijke) leven op Mars en het laboratorium in het ISS (Space Lab).Deze lespakketten worden overigens steeds bijgewerkt en ook aangevuld met actuele onderwerpen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het recentste pakket voor de bovenbouw over de aankomst van de ruimtesonde Juno bij de planeet Jupiter.

Knutselen met kinderen

Naast het leerzame gedeelte moet er uiteraard ook ruimte zijn voor ontspanning. Om helemaal in het ruimtethema te blijven wil je natuurlijk deze week ook knutselopdrachten geven die hierbij passen.
Met de kleuters kun je sterren vouwen, Dat hoeft helemaal niet ingewikkeld te zijn of veel tijd te kosten. Zorg voor veel papier met vrolijke kleuren en een groot blauw of zwart stuk papier (of karton). Drie leuke voorbeelden (van simpel tot wat ingewikkelder) hoe je sterren vouwt vind je terug in mijn eerdere blog hierover. Plak de gemaakte sterren vervolgens op het grote stuk papier (of karton) om een echte sterrenhemel te maken. Vul dit aan met de maan of wat planeten of misschien vliegt er zelfs wel een raket!

De leerlingen uit de middenbouw kunnen zelf een eigen raket maken. Dit is vrij simpel te realiseren. Zorg er wel voor dat je voldoende wc-rollen (voor een kleine raket) of een rol van keukenpapier (voor een grote raket) hebt. Deze rollen beplakken de kinderen met verschillende kleuren papier. Een rond dakje bovenop de rol wordt het dak van de raket. De volgende stap is dat ze twee of drie driehoeken uitknippen die als ‘pootjes’ onderaan de rol vastplakken. Om het af te maken kunnen ze linten knippen van bijvoorbeeld crêpepapier of aluminiumfolie en die aan de onderkant van de raket plakken. Dit zijn de vlammen als de raket opstijgt.  Je kunt de raket helemaal afmaken door ronde ramen van aluminiumfolie te knippen en deze op de raket te plakken. Je kunt de raketten naast elkaar als een soort slinger in het klaslokaal ophangen. Maar je kunt natuurlijk ook een groot stuk blauw of zwart papier of karton ophangen, hier sterren op tekenen en de raketten daarvoor hangen. Dan vliegen ze echt in de ruimte!

In de bovenbouw kun je de leerlingen een eigen sterrenkijker of telescoop laten maken. Ook hiervoor heb je per leerling een rol van keukenpapier nodig. Laat de leerlingen deze rol zelf omwikkelen met gekleurd papier of aluminiumfolie en versieren. Maak er vervolgens aan de voor- en achterkant pootjes aan, zodat de telescoop kan staan. Zorg er wel voor dat de voorste pootjes langer zijn dan de achterste, zodat de telescoop naar boven wijst.

Geef de kinderen vervolgens uitleg over de verschillende sterrenbeelden (kleine beer, grote beer etc.) en laat ze daarvan afbeeldingen zien. Je kunt ze deze eventueel ook nog laten natekenen. Geef ze de opdracht mee om die avond zelf deze sterrenbeelden met hun eigen telescoop op te zoeken. Kies hiervoor wel een heldere avond uit.

De volgende dag kunnen ze hun eigen sterrenkaart maken om de sterren die ze gezien hebben op te tekenen. Laat de kinderen rondjes in verschillende formaten en in verschillende kleuren uitknippen. Geef ze vervolgens allemaal een groot stuk blauw of zwart papier en laat ze de sterren (of planeten) die ze gezien hebben op het papier plakken. Als ze sterrenbeelden gezien hebben, laat ze dan de namen hiervan erbij zetten. Hang de sterrenkaarten naast elkaar op in het klaslokaal en bespreek samen welke sterrenbeelden er getekend zijn op de sterrenkaarten en wat de leerlingen allemaal nog meer hebben gezien met hun eigen telescoop.

Schoolreisje

Als je de mogelijkheid hebt om een schoolreisje te organiseren tijdens deze ‘ruimteweek’ zijn Sonnenborgh en Space Expo daarvoor twee hele leuke opties.

Bij museum en sterrenwacht Sonnenborgh worden de leerlingen (vanaf groep 5) zelf onderzoekers, Zij leren tijdens deze dag alles over de sterrenhemel en het heelal. Je kunt kiezen uit 4 lesprogramma’s: Planeten, Maan, Zwaartekracht en Zon & sterren. Kies je bijvoorbeeld voor de planeten dan krijg je 2 weken voor je bezoek alvast wat toegepast lesmateriaal doorgestuurd. Op de dag zelf gaan de kinderen vervolgens onderzoeken welke rol water en temperatuur op een planeet spelen. En hoe verschillend de planeten in ons zonnestelsel zijn. En kijken ze door een echte telescoop op zoek naar een planeet. De dag begint met een interactieve presentatie in een collegezaal voordat de leerlingen zelf op onderzoek uitgaan in het museum en planetarium.

Bij Space Expo hebben ze speciale lesprogramma’s vanaf groep 2. Zo gaan groep 2 en 3 met Flip de Beer mee op reis naar het ruimtestation. Daarvoor moeten de leerlingen zelf ook hun evenwicht testen en leren ze hoe ze moeten eten in de ruimte.

By Hnapel (Own work) [CC BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], via Wikimedia Commons

By Hnapel (Own work) [CC BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], via Wikimedia Commons

Groep 4 t/m groep 8 kunnen met Andre Kuipers mee naar het ruimtestation ISS. Aan de hand van zijn ruimtereizen krijgen de leerlingen een indruk wat astronauten allemaal moeten doen aan boord van het ISS. En doen ze zelf experimenten over duizeligheid en andere dingen waar je in de ruimte rekening mee moet houden.

Groep 7 en 8 gaan van alles leren over kometen en meteorieten. Ze krijgen ze te zien wat er allemaal voor puin om de zon zweeft en gaan zelf een vacuümproef doen. Ook wordt ze door demonstraties geleerd wat het verschil is tussen kometen, planetoïden en meteorieten.

Genoeg (sterren)stof dus voor een ontzettend leuke en leerzame themaweek over de ruimte, raketten en echte astronauten!