{"id":143320,"date":"2020-11-08T13:24:04","date_gmt":"2020-11-08T11:24:04","guid":{"rendered":"https:\/\/osr.org\/?p=143320"},"modified":"2020-11-30T12:10:58","modified_gmt":"2020-11-30T10:10:58","slug":"en-kucuk-yildiz-ne-kadar-kucuk-olabilir","status":"publish","type":"post","link":"https:\/\/osr.org\/tr\/blog\/astronomi\/en-kucuk-yildiz-ne-kadar-kucuk-olabilir\/","title":{"rendered":"En K\u00fc\u00e7\u00fck Y\u0131ld\u0131z Ne Kadar K\u00fc\u00e7\u00fck Olabilir?"},"content":{"rendered":"
NASA’n\u0131n Galileo uzay arac\u0131, 8 y\u0131l boyunca J\u00fcpiter’i ve uydular\u0131n\u0131 ara\u015ft\u0131rd\u0131ktan sonra, g\u00f6rev s\u00fcresini doldurdu. Uzmanlar, ara\u00e7 ile irtibat\u0131n kesilece\u011finden ve kontrol\u00fcn yitirilece\u011finden endi\u015fe ederek, arac\u0131 J\u00fcpiter’e \u00e7ak\u0131lacak \u015fekilde y\u00f6nlendirmeye karar verdiler. Asl\u0131nda bir uydusuna da d\u00fc\u015f\u00fcrebilirlerdi; ancak bu uydularda ya\u015fam olma ihtimali bulundu\u011fundan, bu g\u00f6k cisimlerini kontamine etme riskini almak istemediler. <\/p>\n
Ama J\u00fcpiter’e \u00e7ak\u0131lmak konusunda da endi\u015feleri olanlar vard\u0131. Galileo arac\u0131, ufak bir pl\u00fctonyum termal reakt\u00f6r\u00fc ile \u00e7al\u0131\u015f\u0131yordu. Pl\u00fctonyum, hidrojen bombalar\u0131nda kullan\u0131ld\u0131\u011f\u0131ndan ve J\u00fcpiter’in atmosferinde de bolca hidrojen bulundu\u011fundan, bu reakt\u00f6r\u00fcn J\u00fcpiter’de kontrols\u00fcz bir termon\u00fckleer tepkimeye neden olabilece\u011finden endi\u015fe ediliyordu. Bu zincirleme tepkime, J\u00fcpiter’i bir y\u0131ld\u0131za d\u00f6n\u00fc\u015ft\u00fcrebilir miydi?<\/p>\n
Cevap, hay\u0131r. Ne Galileo’nun \u00e7arpmas\u0131, ne bir ba\u015fka g\u00f6k cismi, ne de bir atom bombas\u0131n\u0131n patlamas\u0131 J\u00fcpiter’i y\u0131ld\u0131za d\u00f6n\u00fc\u015ft\u00fcremezdi. Ama bu, J\u00fcpiter’in ger\u00e7ekten de ilgin\u00e7 oldu\u011fu ger\u00e7e\u011fini de\u011fi\u015ftirmiyor: J\u00fcpiter, G\u00fcne\u015f sistemimizdeki en b\u00fcy\u00fck gezegendir ve di\u011fer t\u00fcm gezegenlerin toplam\u0131n\u0131n iki kat\u0131ndan daha b\u00fcy\u00fck k\u00fctleye sahiptir. T\u0131pk\u0131 G\u00fcne\u015f gibi, kat\u0131 bir \u00e7ekirde\u011fe sahip de\u011fildir ve y\u0131ld\u0131z\u0131m\u0131z G\u00fcne\u015f ile ayn\u0131 elementlere sahiptir. Hatta J\u00fcpiter’e bazen, k\u0131smen hatal\u0131 bir \u015fekilde, “ba\u015far\u0131s\u0131z olmu\u015f bir y\u0131ld\u0131z” bile denir; \u00e7\u00fcnk\u00fc y\u0131ld\u0131zlarda bolca g\u00f6rd\u00fc\u011f\u00fcm\u00fcz hidrojen ve helyuma bol miktarda sahiptir; ancak bir y\u0131ld\u0131z de\u011fildir. Bu durumda J\u00fcpiter neden bir y\u0131ld\u0131z de\u011fil? \u015eu anda de\u011filse bile, ileride olabilir mi? Olursa, G\u00fcne\u015f Sistemi’nde neler olurdu?<\/p>\n
Ne yaz\u0131k ki, devasa k\u00fctlesine ra\u011fmen, J\u00fcpiter’in k\u00fctlesi bir y\u0131ld\u0131z\u0131 “y\u0131ld\u0131z” yapan fiziksel tepkime olan n\u00fckleer f\u00fczyon ba\u015flatmak i\u00e7in yeterli de\u011fildir. J\u00fcpiter’in k\u00fctlesi yakla\u015f\u0131k 1.89\u00d71027 kilogram; G\u00fcne\u015f’inki ise 1.98\u00d71030 kilogramd\u0131r. Yani G\u00fcne\u015f, J\u00fcpiter’in k\u00fctlesinin yakla\u015f\u0131k 1048 kat\u0131d\u0131r. Bunu \u015f\u00f6yle de ifade edebiliriz: J\u00fcpiter, G\u00fcne\u015f’in k\u00fctlesinin %0.1’inden daha az k\u00fctleye sahiptir. Ara\u015ft\u0131rmalara g\u00f6re, Evren’de en yayg\u0131n olan y\u0131ld\u0131zlar, G\u00fcne\u015f’in k\u00fctlesinin yakla\u015f\u0131k d\u00f6rtte birine sahip olanlard\u0131r. Bu k\u00fctle, hala J\u00fcpiter’in k\u00fctlesinin neredeyse 262 kat\u0131d\u0131r.<\/p>\n
ma Evren’de daha k\u00fc\u00e7\u00fck y\u0131ld\u0131zlar da vard\u0131r. G\u00f6kbilimciler, bir y\u0131ld\u0131z \u00e7ekirde\u011findeki n\u00fckleer f\u00fczyon i\u00e7in gereken \u0131s\u0131 ve bas\u0131nc\u0131n miktar\u0131na dayanarak, en k\u00fc\u00e7\u00fck y\u0131ld\u0131zlar\u0131n s\u0131n\u0131r\u0131n\u0131n G\u00fcne\u015f k\u00fctlesinin 0.08 kat\u0131 (G\u00fcne\u015f k\u00fctlesinin %8’i) civar\u0131nda olabilece\u011fini d\u00fc\u015f\u00fcn\u00fcyorlar. Bu bile J\u00fcpiter’in k\u00fctlesinin yakla\u015f\u0131k 84 kat\u0131d\u0131r. Bug\u00fcne kadar ke\u015ffedilen en k\u00fc\u00e7\u00fck y\u0131ld\u0131z olan EBLM J0555-57Ab, J\u00fcpiter’in k\u00fctlesinin yakla\u015f\u0131k 85 kat\u0131 k\u00fctleye sahiptir.<\/p>\n
Bu nedenle, J\u00fcpiter’in hidrojeni f\u00fczyonlayarak helyuma d\u00f6n\u00fc\u015ft\u00fcrmeye ba\u015flayabilmesi i\u00e7in k\u00fctlesinin yakla\u015f\u0131k 84 kat\u0131na ihtiyac\u0131 olacakt\u0131r. Bununla birlikte, gaz devinin \u00fczerine 13 veya daha fazla J\u00fcpiter’i istifleseydiniz, ula\u015faca\u011f\u0131 bu yeni k\u00fctle, bildi\u011fimiz f\u00fczyonda birbirine kaynayan hidrojen atomunun bir izotopu olan d\u00f6teryumla s\u00fcrd\u00fcr\u00fclen d\u00f6teryum f\u00fczyonunu ba\u015flatmak i\u00e7in yeterli olabilirdi. Bu bile, J\u00fcpiter’i bir y\u0131ld\u0131z yapmazd\u0131; fakat bir kahverengi c\u00fcce yapard\u0131. Kahverengi c\u00fcceler ne y\u0131ld\u0131z ne de gezegen olarak kabul edilir; genellikle y\u0131ld\u0131z-alt\u0131 nesne olarak isimlendirilirler. Yani gezegen ile y\u0131ld\u0131z aras\u0131nda bir “ge\u00e7i\u015f grubu” olan bu g\u00f6k cisimleri, d\u00f6teryumu ba\u015fka bir hidrojen izotopu olan Hidrojen-3’e f\u00fczyonlar.<\/p>\n
J\u00fcpiter’e “ba\u015far\u0131s\u0131z olmu\u015f bir y\u0131ld\u0131z” demek yan\u0131lt\u0131c\u0131 bir isimlendirmedir; \u00e7\u00fcnk\u00fc J\u00fcpiter’i y\u0131ld\u0131z olmak konusunda \u00f6zel k\u0131lan hi\u00e7bir \u015fey yoktur. “Y\u0131ld\u0131z olmak”, tamamen k\u00fctleyle ili\u015fkili bir \u015feydir. Hangi cisim olursa olsun, ona yeterince k\u00fctle eklerseniz y\u0131ld\u0131za d\u00f6n\u00fc\u015febilecektir. \u00c7\u00fcnk\u00fc artan k\u00fctlenin etkisi alt\u0131nda yeterli s\u0131cakl\u0131\u011fa ve i\u00e7 bas\u0131nca eri\u015febilen cisimler, nihayetinde y\u0131ld\u0131z olma e\u015fi\u011fini a\u015facak ve termon\u00fckleer faaliyet g\u00f6sterecektir. Bu cisimlere de zaten “y\u0131ld\u0131z” ad\u0131n\u0131 veriyoruz. Dolay\u0131s\u0131yla, e\u011fer ki J\u00fcpiter’e “ba\u015far\u0131s\u0131z olmu\u015f bir y\u0131ld\u0131z” diyeceksek, y\u0131ld\u0131z olabilecek k\u00fctleye sahip olmayan her cisme bu ismi vermemiz gerekirdi – ki bu da anlams\u0131z olurdu. <\/p>\n
Ama diyelim ki 80-85 adet J\u00fcpiter k\u00fctlesi kadar malzeme bulduk ve J\u00fcpiter’in \u00fczerine y\u0131\u011fd\u0131k. Ne olurdu? Bu durumda bile gezegenin bir y\u0131ld\u0131za evrimle\u015fece\u011fi kesin de\u011fildir; fakat ola ki bu olacak olursa, bu devasa k\u00fctle kendi \u00fczerine \u00e7\u00f6kerek gaz devini bir termon\u00fckleer reakt\u00f6re, yani bir y\u0131ld\u0131za d\u00f6n\u00fc\u015ft\u00fcr\u00fcrd\u00fc. Ama bu y\u0131ld\u0131z, G\u00fcne\u015f’e hi\u00e7 de benzemezdi.<\/p>\n
Bu yeni y\u0131ld\u0131z\u0131m\u0131z her ne kadar \u015fu anki J\u00fcpiter’den \u00e7ok daha b\u00fcy\u00fck bir k\u00fctleye sahip olsa da \u00e7ap\u0131, k\u00fctle\u00e7ekiminin etkisi dolay\u0131s\u0131yla J\u00fcpiter’in \u00e7ap\u0131n\u0131n sadece %20’sine e\u015fit olurdu. Geriye kalan k\u00fctle, \u00e7ok daha k\u00fc\u00e7\u00fck bir hacme s\u0131k\u0131\u015fm\u0131\u015f olurdu; yani bu y\u0131ld\u0131z\u0131n yo\u011funlu\u011fu, J\u00fcpiter’inkinden \u00e7ok daha b\u00fcy\u00fck olurdu.<\/p>\n